Παρασκευή 28 Σεπτεμβρίου 2012

Μια πόλη βγαλμένη απ' τα παραμύθια με εφιαλτικό τέλος...

Το ντοκιμαντέρ "Σμύρνη: Η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης" της Μαρίας Ηλιού είναι εξαιρετικό. Γεμάτο εικόνες από εκείνη την εποχή -το αρχειακό υλικό συγκλονίζει με τις δραματικές στιγμές μίας σκοτεινής σελίδας της σύγχρονης Ιστορίας- μαρτυρίες από επιζώντες και συγγενείς αυτών, τοποθετήσεις ιστορικών και ανθρωπολόγων, λεπτομέρειες και γεγονότα που δεν είναι γνωστά και μία πλευρά της Ιστορίας που έπαιξε δραματικό ρόλο, η διπλωματία.
Η ζωή στη Σμύρνη ήταν διαφορετική από κάθε άλλη πόλη, όχι μόνο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά και του υπόλοιπου κόσμου. Ο κοσμοπολίτικος χαρακτήρας της, η συνύπαρξη ανθρώπων διαφορετικών εθνικοτήτων, θρησκευμάτων και παραδόσεων υπό ένα πρίσμα σεβασμού, κατανόησης και φιλίας δημιουργούσε μια πόλη που όμοιά της δεν συναντούσες εύκολα. Οι Οθωμανοί τη χαρακτήριζαν "άπιστη", καθώς οι μουσουλμάνοι ήταν μειονότητα σε σχέση με τους χριστιανούς, Έλληνες κι Αρμένιους. Ήταν ένας επίγειος παράδεισος, ανθούσε η οικονομία, το εμπόριο, η μόρφωση, οι άνθρωποι ήταν πιο ανοιχτόμυαλοι και κοινωνικοί,πιο ανεκτικοί στο διαφορετικό. Ήταν ευτυχισμένοι.
Στην υπόλοιπη επικράτεια τα πράγματα ήταν διαφορετικά, οι Έλληνες και οι άλλοι ξένοι υπήκοοι περνούσαν δύσκολα, ήταν ο εύκολος στόχος στον αγώνα των εθνικιστών για μία "Τουρκία για τους Τούρκους".
Η Ιστορία, ή μάλλον οι πολιτικοί της Ιστορίας των αρχών του 20ου αιώνα, αποφάσισαν τη μοίρα της πολυπόθητης Σμύρνης. Βλέπετε, ήταν το σημαντικότερο λιμάνι της Ανατολικής Μεσογείου, ένωνε Ανατολή κι Ευρώπη, αλλά και Δύση γενικότερα. Ήταν τότε που ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε την "Μεγάλη Ιδέα" και στη συνάντηση των "ειρηνοποιών" στο Λονδίνο έπεισε τους παριστάμενους να του δώσουν για πέντε χρόνια τη διοίκηση της Σμύρνης κι έπειτα, με ένα δημοψήφισμα θα αποφασιζόταν αν θα μπορούσε να προσαρτηθεί η περιοχή στην Ελλάδα. Η αλήθεια είναι πως δεν ήθελαν κάτι τέτοιο, απλώς προτίμησαν το Βενιζέλο και την Ελλάδα από την Ιταλία που είχε τις ίδιες βλέψεις και ήταν πιο επικίνδυνη.
Ο Βενιζέλος, όμως, θα χάσει τις εκλογές, τα στρατεύματα βέβαια, θα έχουν ήδη αποβιβαστεί στην πόλη και ο βασιλιάς δεν θα τα αποσύρει, αντιθέτως ως αρχηγός του στρατού θα καθορίσει τις επόμενες κινήσεις.
Πόλεμος δεν θα κηρυχθεί ποτέ επίσημα, ο ελληνικός στρατός όμως θα μάχεται συνεχώς με τον τουρκικό αναγκάζοντας τον δεύτερο να οπισθοχωρεί στα βάθη της Ανατολίας. Υπάρχει, ωστόσο, μία λεπτομέρεια που οι Μεγάλες Δυνάμεις παρατήρησαν. Οι Τούρκοι μπορεί να υποχωρούσαν, αλλά επέμεναν κι επέστρεφαν κάθε φορά, δεν παραιτούνταν. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να δώσουν εντολή να αποχωρήσουν συμμαχικά πλοία. Στο μεταξύ, ο ελληνικός στρατός αποφάσισε να γυρίσει στη Σμύρνη και για να προστατευθεί εφάρμοσε την επιχείρηση "καμένη γη", έκαιγαν τα πάντα από όπου κι αν πέρναγαν, χωριά, πόλεις, όπως τον Μπουρνόβα και τη Μαγνησία. Όλα στάχτες. Μία τουρκάλα μάρτυρας είπε πως ήταν στα αμπέλια όταν είδαν τη φωτιά στη Μαγνησία να καίει επί μέρες την πόλη, τα καλάθια με τα σταφύλια έβραζαν σαν μαρμελάδα από την υψηλή θερμοκρασία και δεν έμεινε τίποτε όρθιο.
Ο Κεμάλ ιδρύει το εθνικιστικό του κόμμα και μετά την είσοδο του τουρκικού ιππικού, πηγαίνει στη Σμύρνη να ανακοινώσει πως ο νέος διοικητής θα είναι ένας εθνικιστής που απεχθάνεται τους ξένους -το σημάδι που φόβισε τους κατοίκους. Ο νέος διοικητής καλεί τον Χρυσόστομο στο γραφείο του, ο Έλληνας Μητροπολίτης ως εκπρόσωπος της ελληνικής κοινότητας δέχεται να τον συναντήσει πιστεύοντας πως θα συζητήσουν τη νέα τάξη πραγμάτων. Η συνάντηση διαρκεί λιγότερο από μισή ώρα, ο Χρυσόστομος βγαίνει απ' το κτήριο και βλέπει τα τουρκικά στρατεύματα. Ο διοικητής βγαίνει στο μπαλκόνι και λέει: "αν αυτός ο άνθρωπος σας έκανε καλό, κάντε του καλό, αν σας έκανε κακό, κάντε του κακό". Οι Γάλλοι στρατιώτες που είναι παρόντες θέλουν να βοηθήσουν τον μητροπολίτη, ο στρατηγός τους όμως, τους διατάζει να μην ανακατευθούν, διότι θα φανεί πως είναι με το μέρος των Ελλήνων (τα συμφέροντα δεν πρέπει να κινδυνέψουν). Ο Χρυσόστομος δέχεται επίθεση από τον όχλο, τον σέρνουν σ' ένα στενό, του ξυρίζουν τα γένια, του βγάζουν τα μάτια και τον μαχαιρώνουν...
Από την εισβολή του τουρκικού ιππικού ο Αρμένιος ηλικιωμένος θυμάται τον πανικό των κατοίκων, οι οποίοι ταμπουρώθηκαν στα σπίτια τους. Εκείνος, μικρό παιδί, καθόταν πίσω από τα παντζούρια όταν άκουσε μία γυναίκα να φωνάζει και να τρέχει να ξεφύγει από τους στρατιώτες όταν ένας κατέβηκε από το άλογο, τη μαχαίρωσε, τη σκότωσε κι έφυγε. Λίγο αργότερα, κάποιος άλλος στρατιώτης ήρθε και πήρε το σώμα της. Δεν θα μπορέσει να συγκρατήσει το λυγμό στη θύμηση αυτής της αποτρόπαιης πράξης μπροστά στα παιδικά του μάτια.
Τη μέρα που ο στόλος έφευγε από το λιμάνι της Σμύρνης κανείς δεν ήξερε τί σήμαινε αυτό, τουλάχιστον μέχρι τη στιγμή που ξέσπασαν οι φωτιές στην πόλη και οι άνθρωποι βρέθηκαν στην προκυμαία. Κάθε συμμαχικό πλοίο δεχόταν να επιβιβαστούν μόνο υπήκοοι της χώρας του, κανέναν άλλον. Η πόλη καιγόταν, η ελληνική κυβέρνηση δεν έστελνε βοήθεια, οι Έλληνες προσπαθούσαν να κρεμαστούν στα πλοία και οι Τούρκοι τους έριχναν καυτό νερό για να τους απομακρύνουν από αυτά.
Τα ουρλιαχτά ακούγονταν μέχρι μέσα στα πλοία. Ένας από τους καπετάνιους διέταξε την ορχήστρα να παίζει πολύ δυνατά πάρα πολύ χαρούμενα τραγούδια για να καλύπτουν τις φωνές. Κι η διαπίστωση που έκανε: ήταν η πρώτη φορά που ένιωσα ντροπή που ανήκω στο ανθρώπινο είδος.
Ένας Έλληνας, αφανής ήρωας της Ιστορίας, ανέλαβε δράση. Πήγε στη Μυτιλήνη και απαίτησε από την ελληνική κυβέρνηση να επιτάξει τα πλοία για να σπεύσουν σε βοήθεια των Ελλήνων.
Με αυτή την καθυστέρηση τα πλοία φτάνουν, αλλά οι Τούρκοι δεν τους επιτρέπουν να μπουν στο λιμάνι. Σύντομα, ευτυχώς, θα καταλάβουν πως αυτή η εκκένωση της πόλης θα έχει το επιθυμητό γι' αυτούς αποτέλεσμα. Στις βάρκες δεν χωράνε όλοι κι ας προσπαθούν να μπουν για να φτάσουν στο πλοίο -οι βαρκάρηδες τους χτυπούν με ρόπαλα για να τους απωθήσουν.
Νεαροί Τούρκοι πέφτουν στη θάλασσα και κόβουν δάχτυλα κι αυτιά από τα πτώματα για να πάρουν τα χρυσαφικά. Η Σμύρνη είναι πια ένα τεράστιο νεκροταφείο, ένα μνημείο μιας ζωής με ποιότητα και κοσμοπολίτικο αέρα που πια δεν υπάρχει. Ίσως δεν άντεξαν τόση αρμονία.
Οι Μεγάλες Δυνάμεις, όπως τόνισαν οι ιστορικοί, αποφάσισαν να θυσιάσουν ανθρώπινες ζωές για χάρη των οικονομικών συμφερόντων και του κέρδους από μία συνεργασία με τον Κεμάλ.
Σ' αυτή την ιστορία κανείς δεν είναι άγγελος και κανείς διάβολος, οι εισβολείς, όποιας εθνικότητας κι αν ήταν κάθε φορά, σκόρπισαν τον θάνατο και όλεθρο, ξεχνώντας ότι παρέμεναν άνθρωποι.
Η Σμύρνη τιμωρήθηκε για αυτά που της έλειπαν, για την ξενοφοβία, τη μισαλλοδοξία, τον ρατσισμό, τον θρησκευτικό φανατισμό, την αίσθηση ανωτερότητας έναντι στον υποκειμενικά κατώτερο, την επεκτατικότητα, αλλά κυρίως για κάτι που είχε, μία ζωή χωρίς παράπονα και έριδες, μια ζωή σύμπνοιας και συμπόρευσης του διαφορετικού. Οι Αμερικανοί που πήγαν στις αρχές του 20ου αιώνα ονόμασαν την περιοχή Παράδεισο, από άποψη ομορφιάς και τρόπου ζωής. Αλλά οι επίγειοι παράδεισοι δεν μπορούν να αντέξουν, όλοι θέλουν να μπουν, δεν χωρούν, όμως, όλοι. Γι' αυτό τους καταστρέφουν, ώστε να μην μπει κανείς.
Αν δεν έχετε δει αυτό το υπέροχο ντοκιμαντέρ φροντίστε να το κάνετε σύντομα. Θα μάθετε πολλά πράγματα για την Ιστορία-την αντικειμενική, όχι τα σχολικά "σφηνάκια" γνώσης- θα συγκινηθείτε, θα συνειδητοποιήσετε πως είμαστε ανεπίδεκτοι μαθήσεως επαναλαμβάνοντας πεισματικά τα λάθη του παρελθόντος και θα απορήσετε με πόση απανθρωπιά μπορεί κάποιος να φερθεί σε κάποιον άλλο άνθρωπο.
Οι εικόνες και τα πλάνα της εποχής, ένα ανεκτίμητης αξίας υλικό, θα σας συγκλονίσουν και θα σας δώσουν μια υπέροχη εικόνα για τη Σμύρνη στην εποχή της άνθησης της.
Αξίζει να το δείτε, είναι μία καλοδουλεμένη ταινία 91 λεπτών, άκρως ενδιαφέρουσα και βαθιά συνδεδεμένη με τη συλλογική μας μνήμη. (Παίζεται στην Ταινιοθήκη, το Μουσείο Μπενάκη και σε επιλεγμένους κινηματογράφους)
Τα λόγια του ηλικιωμένου Αρμένιου -που έζησε τον ξεριζωμό και την κτηνωδία- κλείνοντας ήταν: "μην χωρίζετε, να ζείτε μαζί, μην φοβάστε, μη μισείτε το διαφορετικό, η ποικιλία είναι που κάνει τη ζωή ωραία..."
Ένα μάθημα σπουδαίο: δεν είναι οι άνθρωποι που διαφέρουν, είναι που κάποιοι -για τους δικούς τους λόγους- τονίζουν τις διαφορές ως επικίνδυνες κι όχι ως ενδιαφέρουσες και γοητευτικές...

Υ.Γ. Αυτές τις συνέπειες επιφέρει ο θρησκευτικός φανατισμός, ο εθνικισμός, ο ρατσισμός, η έλλειψη κοινωνικής παιδείας κι ανθρωπισμού.

Σμύρνη: Η Καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης, 1900-1922